Books, Wat is taal toch mooi...

Vijf onterechte vooroordelen over vertalen en vertalingen die we allemaal hebben

Vertaler/vertaalster is best een onzichtbaar beroep, maar is heel belangrijk als jij en ik Nederlandse vertalingen willen blijven lezen. Sinds ik vorig jaar begon met een studie Toegepaste Taalkunde (opleiding voor vertaler en/of tolk en/of meertalige communicatie) leerde ik heel veel bij over vertalen én de keuzes die daarbij komen kijken. Net als iedereen had ik veel vooroordelen over vertalen, maar ik heb mijn mening toch een beetje moeten bijschaven. Vandaag deel ik mijn bevindingen met jou.

Je hoort het steeds vaker en vaker (vooral in die discussies op Facebook en andere sociale media): ik lees geen vertalingen meer, want ze zijn [vul je adjectief hier in]. Maar zijn die argumenten die iedereen allemaal aanhaalt wel de fout/keuze van de vertaler of ligt het gewoon aan jezelf of geen van beide? Wel, ik vond het allemaal uit, met vallen en opstaan weliswaar. Ook staan er hieronder een aantal stellingen in die ik gekregen heb van een aantal mensen op Instagram of die ik zelf in recensies heb gelezen. Maar natuurlijk is het helemaal anoniem én wordt er ook helemaal niet op beoordeeld.

Vertalingen staan vol fouten

Om eerlijk te zijn moet een vertaler twee of (in mijn geval) drie talen ontzettend goed beheersen. De eerste taal is Nederlands (je moedertaal, want meestal vertaalt men terug naar de moedertaal), de andere talen zijn vreemde/tweede talen zoals Engels, Frans, Spaans, etc. Als vertaler moet je proberen om een foutloze vertaling af te leveren, maar natuurlijk zijn vertalers ook mensen en kan er altijd een foutje in het manuscript geslopen zijn. Daarvoor heb je dan in de beste gevallen een corrector of redacteur die je werk nog eens naleest. In het geval van (YA-)boeken is dat zeker het geval. Meestal gaan er zelfs meerdere correctierondes over een boek.

Staan er dus nog veel taalfouten in een boek? Dat ligt niet noodzakelijk aan de vertaler én houd ook in je achterhoofd dat Engelse boeken bijvoorbeeld ook niet foutloos zijn. Zeker niet! Soms staan er nog meer fouten in dan je zou denken, je merkt ze alleen niet zo goed op zoals je dat in het Nederlands zou doen. Van vertalers wordt er namelijk verwacht dat hun vertaling even goed of zelfs beter is dan het oorspronkelijke werk.

Vertalen is toch niet zo moeilijk, want Engels (of een andere taal) kan toch iedereen?

Wel, dat is nu eens de grootste ontdekking die ik vorig jaar heb gedaan. En ik vertel je waarom. 1. Je moet het Nederlands ontzettend goed beheersen (iets waar ik soms nog eens mee worstel. Ik schrijf nog vaak eens en dt-fout, weet niet alle spellingsregels vanbuiten en mijn Vlaamse dialect krijgt soms ook eens de bovenhand. ) 2. Je moet je vreemde taal goed beheersen. Zo goed dat je alle onderliggende betekenissen, cultuur- en taalgebonden verschillen kan onderscheiden. 3. Je moet niet alleen 1 en 2 goed beheersen. Je moet ook nog eens een kei zijn in allemaal dingen waar er geen handleiding voor bestaat. Je moet rekening houden met de doelgroep, stijl en bedoeling van de auteur, etc.

Er zijn zoveel theorieën, meningen over hoe je moet vertalen, maar waar het op neerkomt is dat een vertaler keuzes moet maken die eigenlijk niet zo makkelijk zijn. Vertalen is niet woord voor woord vertalen. Er zit zoveel meer denken achter dan je zou denken. Ook al kan jij dus wel goed Engels lezen en begrijp je het meeste, dan nog zal vertalen voor jou een héél grote opgave zijn en de kans dat je het goed doet, is best klein. (En ik kan het weten.) Vertalen is puzzelen, steeds weer creatief zijn en zelfvertrouwen hebben, want je kan niet voor iedereen goed doen.

Vertalingen komen minder tot hun recht omdat het Nederlands minder woorden bevat dan het Engels

Ik heb deze niet zelf bedacht, maar dit kreeg ik als berichtje toegestuurd toen ik een oproep lanceerde op Instagram. Eerlijk gezegd was ik redelijk verbaasd toen ik dit las, want ik wist zelfs niet zo goed wat ik hierop moest antwoorden én veel context had ik ook niet. Maar goed, ik zal iets theoretisch proberen uit te leggen. (Moest er iets niet kloppen, voel je vrij om me erop te wijzen.)

Het is zo dat er bepaalde uitdrukkingen in bijvoorbeeld het Engels helemaal niet bestaan in het Nederlands, maar dat wil niet zeggen dat we er geen equivalent voor hebben. Voorbeeld:

ENG | It’s raining cats and dogs (betekenis: het regent ontzettend veel)
NL | Het regent pijpestelen

Bovendien vertaalt een vertaler een tekst naar de noden van de taal én die van de doelgroep en sprekers, met een oog op de stijl/bedoeling. Soms is het dus eens nodig dat een vertaler wat dingen bijvoegt of dingen anders verwoordt omdat hij/zij dat nodig acht. Als je een ding wil leren over vertalen is dat vertalen meestal het vertalen is van een betekenis én niet van het woord of uitdrukking.

Vertalingen zijn duur

Daar ben ik het helemaal mee eens (al vond ik in Zweden heel goedkope Zweedse YA-vertalingn, maar die hadden dan de uitvoering van de Engelse paperbacks). Maar het grootste ding is: vertalers moeten ook hun brood verdienen. Een vertaler wordt meestal betaald per woord en soms kan die prijs verschillen naargelang de soort tekst. Het is nu eenmaal zo dat het een kost is die boeken in een oorspronkelijke taal niet hebben. Natuurlijk heb je altijd een voordeel als je in je moedertaal leest: je begrijpt echt élke nuance.

De vertaling was slecht, maar ik hield echt van de schrijfstijl

Sorry dat ik even deze zin heb gestolen uit een recensie, maar dit is een zin die vaak terugkomt in recensies. Misschien heb ik het in mijn vroegere jaren ook wel gebruikt. Maar het zit dus zo dat deze twee delen van de zin elkaar tegenspreken. Een vertaling is zoals ik al zoveel keer heb gezegd géén woord-voor-woord vertaling, het is meer dan dat.

Als je vertaalt, moet je rekening houden met allerlei ander factoren. Eerst moet je bedenken voor wie je vertaalt en dat bepaalt dan al zeker welk register je zal gebruiken. Bovendien moet je ook de stijl van de auteur (zeker in literair vertalen) zo goed mogelijk handhaven. Is de schrijfstijl dus geweldig in een boek, dan heeft de vertaler eigenlijk heel erg goed vertaald.

Natuurlijk kan het soms zijn dat sommige woorden of uitdrukkingen die de vertaler gekozen heeft, jou niet echt lagen of dat ze soms vanuit Vlaams perspectief te Hollands waren. Vertalen is telkens keuzes maken en rekening houden met ontzettend veel factoren. En rekening houden met verschillende taalgebieden kan heel erg moeilijk en ingewikkeld zijn. (Maar dat wil niet zeggen dat het helemaal niet mogelijk is.)

Heb je een vraag, opmerking of aanvulling? Laat het me zeker weten (via mail of in een berichtje)! (Dit artikel is niet de bijbel, want ik ben een rookie, maar het is (hopelijk) een goede start om te begrijpen hoe vertalen een beetje in elkaar zit.)

14 thoughts on “Vijf onterechte vooroordelen over vertalen en vertalingen die we allemaal hebben

  1. Wat een goede vooroordelen! Ik was erg benieuwd naar dit artikel en ik denk dat ik veel van de vooroordelen wel langs heb zien komen. Nu klopt het wel dat vertalingen duur zijn, maar ik heb liever dat vertalers eerlijk betaald krijgt voor hun harde werken, dan dat wij perse het goedkoopste van het goedkoopste afgeleverd krijgen. Vertalen is zelfs dan nog geen vetpot: ze horen veel meer te verdienen.

    1. Ja vertalers verdienen ontzettend weinig. Al hangt het wel af in welke soort vertalingen je gespecialiseerd bent. Hoe dan ook, het is weinig 😉

      1. Het grootste probleem hier is gewoon dat vertalen voor de kant van de uitgeverij een érg grote kost is, maar dat het langs de kant van de vertaler erg weinig opbrengt, zelfs als ze beurzen krijgen. Dat verschil in kost en opbrengst tussen de twee kanten is wat het zo’n groot probleem maakt, helaas. In principe zou daar (veel meer) (overheids)ondersteuning moeten komen, maar ja…

  2. Ik waardeer het werk van de vertalers wel en probeer er ook altijd een beoordeling aan te breien voor de vertaler als er een debat is. Ze hebben namelijk net zo goed werk geleverd als de oorspronkelijke schrijver/ster. Maar het is nu eenmaal zo dat niet elke vertaling mij ligt en dat is best oké, want ik hou ook niet van elke Engelstalige schrijver. Het enige jammer dat ik altijd vind is dat een reeks wordt stopgezet (en dan bij voorkeur bij het voorlaatste boek) omdat de kosten te hoog oplopen. Dat vind ik dan altijd ontzettend jammer, want dan koop ik de serie opnieuw in het Engels en geef ik de Nederlandse edities weg. Jammer genoeg blijven we hier dus vaak op onze honger zitten en dat zou een uitgeverij moeten zoveel mogelijk proberen te vermijden, want ik kan je nu al zeggen, dat ik van sommige uitgevers gewoon geen vertalingen niet meer koop omdat ik het al een paar keer heb meegemaakt, wat jammer is, want ik ben iemand die nog steeds kan genieten van een Nederlandse vertaling. Het blijft tenslotte mijn moedertaal.

  3. Heel goed artikel! Ik vertaal zelf in mijn werk als tekstschrijver Nederlands-Engels en andersom, maar daar gaat echt veel tijd in zitten. Ik werk ook veel met vertalers en vertaalbureaus en heb daardoor zeker respect voor het vak. Ik gebruik ook uit principe nooit bureaus die superlage tarieven (5 cent per woord) oid hanteren. Dan is of de kwaliteit slecht, of wordt de vertaler zwaar onderbetaald.

    1. Wauw, vijf cent per woord in ontzettend laag! Ik denk dat het hier rond de 15-20 cent ligt. Maar dan nog is dat niet ontzettend veel als je ook alle tijd erbij rekent. Wel echt interessant om dan tekstschrijver te zijn? Wat houdt dat dan precies in?

      1. Het tarief voor boekvertalingen ligt vaak op 6,5 cent. Enkele jaren geleden is er in Nederland een modelcontract voor boekvertalingen opgesteld met 6,5 cent als adviestarief. In de praktijk wordt dit vaak als standaardtarief gehanteerd, zo hoor ik van collega’s (ik heb zelf nog geen boeken vertaald).

        De tarieven voor commerciële vertalingen liggen gelukkig wat hoger, maar het blijft een feit dat de (ver)taalsector minder goed betaalt dan IT en consultancy, om maar iets te noemen.

  4. Hoi, ik ben zelf vertaler van (onder andere) YA-boeken en ik wil graag even reageren. Eerst en vooral vind ik het geweldig dat deze vooroordelen hier een keer doorprikt worden! Smaken verschillen, en er bestaan natuurlijk goede en minder goede vertalingen, maar de meeste boekvertalers die ik ken nemen hun werk heel serieus en maken zelden ondoordachte keuzes. Wat betreft het loon van een boekvertaler, daar kunnen we kort over zijn: het is echt heel weinig. Je mag al tevreden zijn als je het ‘standaardtarief’ van 6,5 eurocent per woord uit de brand sleept. Sommige uitgevers betalen zelfs nog veel minder, en dan is het natuurlijk niet verwonderlijk dat de kwaliteit van de vertaling daaronder lijdt!
    YA vertalen lijkt op het eerste gezicht misschien niet verschrikkelijk moeilijk, maar probeer zelf maar eens een paar bladzijden te vertalen: je merkt al snel dat er heel wat addertjes onder het gras zitten. Naast een diepgaande beheersing van je brontaal en je moedertaal heb je ook een behoorlijke dosis culturele kennis en creativiteit nodig. Hoe ga je bijvoorbeeld om met ‘onvertaalbare’ woordgrapjes, verschillende taalregisters (straattaal, ouderwetse taal…), personages die met een accent spreken, dialecten, rijm? Wat doet je met merknamen en andere elementen die bijvoorbeeld in de VS wel bekend zijn, maar niet in Nederland of België? (Voor wie het graag zelf een keer wil proberen: mijn collega Tine Poesen en ik organiseren hier binnenkort workshops over. We houden jullie op de hoogte!)

    1. Wat een fijn antwoord! Ik vind het altijd heel erg leuk om te weten hoe het bij een echte vertaler aan het gang gaat, want ik weet natuurlijk alleen de kleine beetjes van wat ik nu aan het leren ben. Natuurlijk moet ik ook veel vertalen zowel uit het Engels als vanuit het Spaans, dus ik weet zeker en vast dat er héél veel addertjes onder het gras zitten. 🙂 Ik las onlangs jullie vertaling van Meer gelukkig dan niet, maar volgens mij hebben jullie ook gewoon de andere boeken van Adam Silvera vertaald, toch? Ik ben alleszins wel heel benieuwd naar die workshops, dus daar wil ik wel graag iets over weten!

      1. (Ondertussen gaat dit natuurlijk niet meer over je blog, sorry hoor Audrey, hopelijk vind je dat niet erg…)
        Leuk om van je te horen, Lies! Ik ben zelf ook zeker geïnteresseerd in die workshops (ik studeer voor literair vertaler aan de KU Leuven), dus als je die gaat organiseren dan wil ik dat ook zeker graag weten! Audrey kan je desnoods wel mijn mailadres geven.

        Heel goeie blogpost trouwens, Audrey. Goed dat hier iemand eens over schrijft!

  5. Nog een opmerking over ‘Vertalingen komen minder tot hun recht omdat het Nederlands minder woorden bevat dan het Engels’: in feite is dat niet eens relevant. Een mens kent namelijk niet alle woorden in een taal, de meeste mensen in het Engelse taalgebied herkennen zo’n 20.000-40.000 woorden. In het Nederlands zijn er ook onderzoeken geweest, en uiteindelijk komt het erop neer dat dat wel ongeveer hetzelfde is als in het Engels.
    Bovendien moeten daar verschillende kanttekeningen bij gemaakt worden:
    1) Het gaat om een aantal woorden HERkennen, NIET gebruiken. De aantallen hierboven zijn dus woorden die we zien staan en begrijpen, de passieve woordenschat in feite. De actieve woordenschat, de woorden die we zelf gebruiken (spreken en schrijven), ligt lager.
    2) Het gaat dan ook al veel om gespecialiseerd taalgebruik, vaktaal dus. Het Nederlands zou zo’n 12.000 frequente woorden hebben (algemeen gebruikte woorden). En bij het Engels zal ook dat ongeveer gelijk liggen, want het gaat dan echt om woorden als ‘de’, ‘school, ‘auto’… Daar zitten uiteindelijk maar weinig woorden tussen die in de andere taal geen equivalent hebben. Veel van die ‘extra’ woorden die het Engels heeft ten opzichte van het Nederlands zitten bij die vaktaal, niet bij de algemene taal. En in leesboeken wordt algemeen taalgebruik gehanteerd…

    Hoe zit het dan wel? Het Nederlands heeft inderdaad minder woorden dan het Engels, dat klopt. Maar dat maakt dus weinig of niks uit… Een Engelse auteur gaat namelijk alleen de woorden gebruiken die hij/zij zelf kent, en dat is een beperkt aantal, nooit de hele Engelse woordenschat. De vertaler gaat ook nooit de hele Nederlandse woordenschat gebruiken (en gaat bij het vertalen synoniemen en dergelijke opzoeken, iets waarvan ik me ook al afvraag in hoeverre een schrijver dat doet). Dat is dus geen probleem. Op zich gaat in een boek en de vertaling ervan het verschil in aantal verschillende woorden tussen het Engels en het Nederlands enorm klein zijn, omdat de woordenschat van een Engelstalige en een Nederlandstalige toch ongeveer even groot is.

    Bovendien wil ik nog iets toevoegen in het verlengde van dit alles: er wordt vaak gezegd dat Engelse woorden ‘onvertaalbaar’ zijn omdat ze geen Nederlands equivalent hebben. Ten eerste: dat komt deels doordat het Engelse woord gewoon zo ingeburgerd is dat we vergeten zijn dat er een Nederlands equivalent voor is. Ten tweede: ik wens een vertaler Nederlands-Engels veel geluk als die het woord ‘polder’ moet gaan vertalen. Want dat heeft geen Engelse vertaling… Het Nederlands heeft ook voor een hele resem woorden in het Engels gezorgd, vooral in de scheepvaart, een paar eeuwen geleden. Ook een woord als ‘dike’ komt gewoon van het Nederlandse ‘dijk’.

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.