Wat is taal toch mooi...

In een notendop | De drie belangrijkste pilaren van vertalen

Nog veel te vaak kom ik artikels over vertalingen op sociale media tegen en meestal omdat die vertalingen blijkbaar slechter zouden zijn dan de oorspronkelijke uitgave. Wel, in veel gevallen overdrijven heel wat mensen en laten ze zich maar al te graag inspireren door algemene vooroordelen. Vandaag wil je graag in een notendop uitleggen wat vertalen inhoudt en waarom dit vak niet zomaar voor iedereen is weggelegd. 

Om eerlijk te zijn ben ik het soms beu om alle zwart-witte meningen van mensen te lezen, want wat ik ondertussen na drie jaar studeren wel besef is dat taal een geweldig sterk wapen is dat mooie dingen kan verwezenlijken, maar tegelijkertijd ook veel sociale normen en achterhaalde ideeën in stand houdt. Dus kort gezegd, kun je wel stellen dat commentaren op sociale media en in recensies heel erg die stereotypes blijven omhooghouden. Daarom wil ik je vandaag zo duidelijk, krachtig en kort mogelijk uitleggen wat vertalen inhoudt, waarom het zo moeilijk kan zijn en waarom goede vertalingen nu net meer impact op moedertaallezers kunnen hebben dan de originele brontekst. 

Als vertaler beheers je twee talen als een baas 

God, wat haat ik van die mensen die ervan uitgaan dat als je een beetje Engels begrijpt en Nederlands je moedertaal is dat je dan ook meteen geweldig kunt vertalen. Ik wil je al meteen zeggen dat dat helemaal niet waar is. Als vertaler moet je alle fijne kneepjes van zowel je moedertaal als je vreemde taal onder de knie hebben. Dat wil zeggen dat je allereerst je moedertaal héél erg goed moet beheersen en dat je vervolgens ook nog eens in staat moet zijn om alle lagen van de tekst van de vreemde taal daarin over te brengen. En dat laatste is veel moeilijker dan je zou denken. Als vertaler struikel je over heel wat problemen: zinsopbouw, tekstopbouw, woordgebruik, register, etc. En als je geen goede basis hebt, dan loopt het grandioos mis.

Als vertaler ben je de tussenpersoon van brontekst en doeltekst 

Wat je vooral moet onthouden is dat een vertaler de tussenpersoon tussen de brontekst (oorspronkelijke manuscript bijvoorbeeld) en de doeltekst (de vertaling). Als tussenpersoon is de vertaler immens belangrijk en onmisbaar, want als hij/zij/hen dat niet was, dan zouden automatische vertaalsystemen zoals Google Translate hun werk al overgenomen hebben. En weet je waarom dat niet is? Omdat Google Translate niet kan interpreteren. 

Als vertaler interpreteer je de brontekst, denk je na over hoe je die het beste vertaalt en daarbij houd je rekening met ontzettend veel factoren: de doelgroep, de taalconventies van de doeltekst, culturele referenties, taalgebied, genre, etc. Over een zin kan een vertaler soms heel lang nadenken, want soms moet je wikken en wegen. 

Omdat de vertaler de tussenpersoon is, zijn er twee hele belangrijke aspecten. De vertaler moet enerzijds trouw blijven aan de brontekst, maar moet anderzijds de brontekst loslaten om de vertaling natuurlijk en goed te laten overkomen in de moedertaal. En daar zit het: vertalen is geen woord-voor-woordwerkje. En dat is wat veel mensen die niets over vertalen kennen geloven. 

Als vertaler win je gegarandeerd op een quiz 

(Of je hebt toch meer kans.) Goede vertalers zijn niet alleen taalmeesters, maar ze zijn ook goed op de hoogte van de actualiteit, taalgeschiedenis en trends. Als vertaler ben je een beetje een allesweter en als je iets niet weet, weet je wel hoe je het moet opzoeken. Het is vooral belangrijk dat je weet welk genre je aan het vertalen bent en voor welke doelgroep je dat doet. Om gewoon even te illustreren: Young Adult klinkt makkelijk, maar het is een heuse uitdaging, zeker als je contemporary vertaald. Wat die ik met al die culturele referenties zoals lokaal eten, lokale winkels of feestdagen? Hoe vertaal ik dit Amerikaans mopje en wat is de oorsprong van dat mopje? Welk scheldwoord wordt er nu nog vaak gebruikt door jongeren? Welke uitdrukkingen waren vijf jaar geleden nog helemaal in en nu helemaal niet meer? (Stop me even: want ik kan blijven gaan.) 

Wat ik gewoon wil zeggen, is dat er meer lagen in een taal zitten dan losse zinnen en woordjes. Sommige woordspelingen hebben een lange geschiedenis en soms kennen wij die hier in België of/en Nederland niet. Soms zijn er andere connotaties (of bijkomende gevoelens bij een woord) als je iets letterlijk zou vertalen. In het kort: je moet veel weten en aanvoelen als vertaler. (En het spijt me: maar niet iedereen is daar even goed in. Ik soms ook niet.) 

De drie pilaren van het vertalen 

Hierboven heb ik de drie belangrijkste pilaren van het vertalen aangehaald:

  1. Je bent een meester in je moedertaal en je vreemde taal.
  2. Je bent een goede tussenpersoon: je ben trouw aan de brontekst, maar laat het ook genoeg los om goed over te laten komen in de doeltaal. 
  3. Een quiz is bijna een eitje: kennis is key. 

Als een van die pilaren soms niet echt goed zit, dan kan je vertaling wel eens een groot fiasco worden. Ik las onlangs een vertaling die volgens mij een aantal van aspecten van deze pilaren negeerde en dat beïnvloedde zeer sterk mijn eigen leeservaring, maar ook niet-taalstudenten hadden er opmerkingen over. Vertalen is oprecht een vak dat niet voor iedereen weggelegd is. Het is delicaat puzzelwerk. Er is veel waar je rekening mee moet houden tijdens het vertalen en als je een aantal dingen in de wind slaat, dan is de kans groot dat veel lezers jouw werk niet zo zullen appreciëren.

Maar ik wil ook graag benadrukken dat juist om die aspecten een vertaling zoveel keer beter kan zijn voor een moedertaalspreker dan de oorspronkelijke tekst. Net omdat die drie pilaren zo’n uitdaging zijn, is een goede vertaling wat je helemaal nodig hebt. De vertaler heeft al ontzettend zijn/haar/hun best gedaan om alle fijne laagjes voor jou perfect over te brengen in jouw moedertaal. Je hoeft niet meer na te denken over wat dat ene woord nu betekent in die zin en je begrijpt alles en hebt (hopelijk) geen vervreemdend gevoel. 

Om dit artikel beter te illustreren komt er volgende week maandag een gastblog online op deze blog. Over wat die gaat, hou ik nog even geheim. Tipje van de sluier: het is een boeiende vergelijkende analyse van een zeer recente vertaling. Tot volgende week!

Wat is volgens jou het moeilijkste aspect van teksten vertalen?

4 thoughts on “In een notendop | De drie belangrijkste pilaren van vertalen

  1. Over het algemeen ben ik tevreden met vertalingen, maar laatst las ik er eentje waar ik minder gecharmeerd van was. In dat boek werd het woordje “vent” overmatig gebruikt om het mannelijke personage mee uit te drukken. Ook gewoon in dialogen, en dat meerdere keren in dezelfde dialoog. Ik geloof dat ik dat woordje op een bladzijde wel vijf keer voorbij heb zien komen. Dan begint me dat wel echt te storen.

  2. Jij weet dit natuurlijk al, Audrey, maar ik zeg het hier nog maar even een keer. Als iemand die zelf ook voor (literair) vertaler heeft gestudeerd, vind ik dat je de belangrijkste elementen die er bij een vertaling toe doen heel helder hebt uitgelegd. Een heel goede Introductie voor Beginnende Vertalers! 😉

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.